Rozwijanie słuchu fonemowego u dzieci w wieku przedszkolnym

               Jednym z zadań  przedszkola jest przygotowanie dzieci do opanowania umiejętności czytania i pisania. Istotną rolę w procesie nauki czytania i pisania odgrywa słuch fonemowy ,który określany jest także jako słuch fonematyczny lub słuch fonologiczny.

               Słuch fonemowy to umiejętność odróżniania dźwięków mowy ,na które składają się najmniejsze elementy języka czyli głoski. Fonemy czyli głoski odróżniamy od siebie na zasadzie opozycji do których należą m.in: dźwięczność-bezdźwięczność, ustność-nosowość, boczność, twardość-miękkość. Są to tzw. cechy dystynktywne głosek ważne i służące do rozróżniania wyrazów, a zmiana którejś z tych cech narusza znaczenie wyrazu np. :bal-pal, nosze-noże itp. Słuch fonemowy pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach sylaby, w sylabach głoski , uchwycić kolejność głosek w wyrazie, a także dostrzec różnice w poszczególnych głosek. .  Wykształca się w dzieciństwie pod wpływem bodźców słuchowych. Około 2 roku życia dziecko prawidłowo kwalifikuje głoski, nawet te, których prawidłowo nie artykułuje.

Obok słuchu fonemowego występuje także tzw. słuch fonetyczny polegający na umiejętności odróżniania klas głosek np.: głoska „s” realizowana prawidłowo oraz ta sama głoska z artykulacją międzyzębową.

Słuch fonetyczny to również zdolność do odróżniana elementów prozodycznych mowy takich jak akcent, tempo mowy, melodia.

Umiejętność różnicowania dźwięków mowy wymaga wykształcenia się w strukturach mózgowych dziecka śladów usłyszanych głosek tzw. wzorców słuchowych danej głoski(u osób praworęcznych wzorce słuchowe wykształcają się w okolicy skroniowej lewej półkuli mózgu).

                Zaburzenia słuchu fonemowego przejawiają się w braku różnicowania wyrazów brzmieniowo podobnych, czego przyczyną mogą być ,ale nie zawsze zburzenia artykulacji głosek. U dzieci z zaburzeniami mowy, u których występują zniekształcenia głosek np.:z seplenienie międzyzębowe, seplenienie boczne nie będą występowały trudności w odróżnianiu dźwięków mowy. Trudności te występują natomiast częściej  u dzieci z zaburzeniami mowy u których występują zamiany głoskowe np.: szafa - safa bądź u dzieci z zaburzeniami o charakterze afazji. Dziecko nie odróżnia głoski od innych głosek , a co za tym idzie nie wytwarzają się u dziecka wzorce kinestetyczno- słuchowe głosek, powstające w mózgu. Jeśli dziecko potrafi wskazać na obrazku  głoski opozycyjne w wyrazie oznacza to, że narządy artykulacyjne dziecka nie są na tyle dojrzałe i gotowe do realizacji danych głosek.  Jeśli na nasza prośbę –„Pokaż szafę”, dziecko mimo nieprawidłowej artykulacji głoski wskaże prawidłowy obrazek świadczy to jedynie o niedojrzałości artykulacyjnej, nie mówimy wówczas o zaburzeniach słuchu fonemowego.

                 Istotną rolę w kształtowaniu i rozwijaniu słuchu fonemowego odgrywa rozwijanie u dzieci świadomości fonologicznej, wykształcenie u dzieci umiejętności różnicowania pojęcia głoska-litera, wyjaśnienie na czym polega zastępowanie dźwięków mowy literami i odwrotnie.  Nabywanie trwałych skojarzeń odbywa się poprzez systematyczne ćwiczenia, zwłaszcza u dzieci z ryzyka niepowodzeń.  Należy pamiętać, że umiejętność dostrzegania różnicy pomiędzy głoską , a literą kształtuje się u dzieci dopiero w młodszym wieku szkolnym.

Nie ma złotego środka , doskonalenie tej umiejętności wymaga czasu. Jak wytłumaczyć dziecku różnicę:

-obrazowanie- plansze edukacyjne

-zagadki

-zabawy

-bajki i opowiadania (dzieci dyslektyczne)

Kształtowanie słuchu fonemowego odgrywa kluczową rolę w procesach nauki czytania i pisania.

                   Do ważniejszych zadań  u dzieci w wieku przedszkolnym dotyczących kształtowania się słuchu fonemowego , co za tym idzie umiejętności związanych z czytaniem i pisaniem należą:

-rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej

-rozwijanie słuchu , w tym słuchu fonemowego

-doskonalenie i rozwijanie mowy z uwzględnieniem prawidłowej artykulacji wszystkich głosek

 

Propozycje ćwiczeń rozwijających spostrzegawczość i percepcje wzrokową

-wyszukiwanie przedmiotów, szczegółów na obrazku

-porównywanie obrazków, wyszukiwanie podobieństw, różnic

-układanie puzzli

-układanie historyjek obrazkowych

-rozwiązywanie rebusów

-segregowanie przedmiotów

-układanie obrazków z części

-loteryjki obrazkowe

-odwzorowywanie szlaczków

 

Propozycje ćwiczeń rozwijających słuch fonemowy

-rozpoznawanie piosenek

-odtwarzanie dźwięków, rytmów

-określanie źródła dźwięku

-nauka wierszy, piosenek

-rytmizacja tekstu

-wyliczanki sylabowe

-powtarzanie ciągów sylabowych sensownych i bezsensownych

-wyszukiwanie rymów

-analiza i synteza sylabowa- liczenie sylab

-określanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów najpierw ze słuchu potem dokonując samodzielnej analizy głoskowej

-liczenie głosek w wyrazie

-liczenie wyrazów w zdaniu

Istotną rolę w analizie i syntezie głoskowej odgrywa występowanie w słowie grup spółgłoskowych np.: drz, trz. Przykład- w słowie drzwi, trzcina, przedszkole możemy dokonywać analizy głoskowej upraszczając grupę spółgłosek wymawiając te słowa- dżwi, czcina, pszeczkole. Jeśli po grupie spółgłosek występuje samogłoska nie należy tego robić np.:  słowo trzy, trzeba, trzymać…

 

Przykłady zabaw rozwijających słuch fonemowy

1.Zabawa „Wędkowanie”

Przebieg zabawy: podczas zabawy dzieci łowią kolejno za pomocą wędki słowa zawierające interesującą nas głoskę np.: głoskę 's ”. Dziecko bierze wędkę i zaczyna wędkować „Złowioną rybkę ”pokazuje innym dzieciom, to samo lub inne dziecko nazywa przedmiot na obrazku, stara się określić  w jego nazwie pozycję wybranej przez nas głoski(początek słowa, środek słowa, koniec słowa).

 

2.Zabawa”Kto, gdzie mieszka?”

Przebieg zabawy: dwa domki z wypisanymi na ich dachach literami(głoskami) przyczepiamy do tablicy magnetycznej, na stole układamy w rzędzie obrazki ze zwierzętami, dzieci podchodzą i przymocowują kolejno te obrazki, w których nazwie słyszą głoskę adekwatną do litery przyczepionej na dachu domku np.: domek z literą „s” na dachu-słoń, sarna, sowa, borsuk, pies itd.

• zabawę można urozmaicić poprzez lokowanie zwierząt na odpowiednich piętrach domku np.: na pierwszym piętrze mieszkają zwierzęta ,w których nazwie słyszymy głoskę...
•  na pierwszym piętrze mieszkają zwierzęta, w których nazwie głoskę … słyszymy na początku, na drugim piętrze mieszkają zwierzęta , w których nazwie głoskę słyszymy w środku, na trzecim piętrze mieszkają zwierzęta, w których nazwie głoskę … słyszymy na końcu

Po rozmieszczeniu zwierząt na poszczególnych piętrach domku możemy zaproponować dzieciom przymocowanie do okien domku kartoników z nazwami zwierząt

 

3.Zabawa”Łańcuch”

Przebieg zabawy: na stole lub podłodze rozłożone są obrazki, a na środku leży obrazek, który będzie początkiem łańcucha ,dzieci dokładają kolejno obrazki tak, aby nazwa następnego obrazka rozpoczynała się głoską , która kończy obrazek poprzedni np.: ryś-ślimak- kot itd.

Jest to tzw. domino fonetyczne

 

4.Zabawa „Ułóż kwiatek”

Przebieg zabawy: na stole leży środek kwiatka z określoną literą, obok w szeregu leża płatki z obrazkami, w których nazwie słyszymy różne głoski, zadaniem dzieci jest dopasowanie płatka do kwiatu w ten sposób, aby głoska, którą słyszymy w danym słowie umieszczonym na obrazku była odpowiednikiem leżącej na środku litery, dziecko wybiera np.: obrazek , w którego nazwie słyszymy głoskę „b”

Zadanie możemy utrudniać prosząc dzieci o umieszczanie głosek wg. pozycji w wyrazie -głoski w nagłosie, śródgłosie, wygłosie

 

5.Zabawa „Ułóż bukiet”

Przebieg zabawy : potrzebne są dwa kartonowe wazony z wypisanymi głoskami, ilustracje kwiatów np.: róża, narcyz, bratek, tulipan, lilia, dalia ;dzieci układają w wazonach dwa bukiety- w pierwszym z wazonów bukiet z kwiatów , w których nazwie słyszymy głoskę l, w drugim wazonie bukiet z kwiatów, w których nazwie słyszymy głoskę r

 

6.Zabawa” Czarodziejski krąg”

Przebieg zabawy: do przeprowadzenia zabawy potrzebna jest tarcza podobna do tarczy zegarowej, tylko zamiast cyfr znajdują się na niej obrazki, dzieci przesuwają jedną wskazówkę zegara na obrazek, którego nazwa różni się tylko jedną głoską od nazwy obrazka, która wskazuje inny obrazek, do zabawy dobieramy pary wyrazów, których nazwa rózni się tylko jedną głoską np”

-kaczka-taczka

czapka-żabka

palec-walec

bucik-budzik

król-kruk itp.

7.Zabawa”Słowo w słowie”

Przebieg zabawy: dzieci wyszukują nowych słów w zapisanym na kartoniku wyrazie np.: loki-lok, krokodyl-krok -kod itp.

8.Zabawa „Dopisz/dopowiedz słówko”

Przebieg zabawy: zadaniem dzieci jest dokończenie zdania ,frazy, znalezienie rymu

„Lata mucha koło...”

„Po cichutku, po kryjomu wyskoczyła piłka z...”

„Stał przy oknie, z lewej strony Kapturek. Jaki?...

„Dalej na stercie poduszek siedział sobie ….